Czy psy mają świadomość? Odkrycia na styku etologii i neurobiologii

Psy od tysięcy lat towarzyszą człowiekowi, pełniąc różnorodne role – od stróżów po terapeutów. Choć ich zachowania często interpretujemy przez pryzmat ludzkich emocji, nauka dopiero niedawno zaczęła zgłębiać pytanie: czy psy są świadome siebie i swojego otoczenia?

Mózg psa pod lupą

W ostatnich latach postępy neurobiologii umożliwiły badaczom głębsze poznanie tego, jak działa psi mózg. Szczególnie interesujące okazały się eksperymenty wykorzystujące funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI), który pozwala na obserwowanie aktywności neuronów w czasie rzeczywistym. Badania prowadzone m.in. przez zespół Attili Andicsa z Uniwersytetu im. Loránda Eötvösa w Budapeszcie pokazały, że mózg psa posiada struktury analogiczne do ludzkich, zwłaszcza w obszarach odpowiedzialnych za emocje oraz przetwarzanie dźwięków. Gdy pies słyszy głos swojego właściciela, w jego mózgu aktywują się rejony, które u ludzi odpowiadają za rozpoznawanie emocjonalnych treści mowy.

Inne badania, prowadzone przez Gregory’ego Bernsa z Uniwersytetu Emory, dowiodły, że psy intensywnie reagują na pozytywne oczekiwania. Podczas eksperymentów zaobserwowano aktywację jądra ogoniastego – obszaru mózgu odpowiedzialnego za odczuwanie przyjemności – gdy zwierzęta oczekiwały na interakcję z opiekunem. Co ciekawe, reakcje te były zbliżone do tych, które u ludzi wywołuje oczekiwanie na nagrodę czy kontakt z bliską osobą.

Test lustra – klasyczne narzędzie, nowe spojrzenie

Test lustra to klasyczna metoda używana od lat 70. XX wieku do badania samoświadomości u zwierząt. Polega na oznaczeniu ciała zwierzęcia plamką, której nie widzi bezpośrednio, a jedynie w odbiciu lustrzanym. Jeśli zwierzę zaczyna eksplorować oznaczone miejsce na własnym ciele, uznaje się, że rozpoznaje swoje odbicie jako własne. Dotychczas większość psów nie zdawała tego testu, co sugerowało brak samoświadomości.

Jednak naukowcy zwrócili uwagę na istotne ograniczenia tej metody – głównie oparcie testu na wzroku, który dla psów nie jest dominującym zmysłem. W 2016 roku Alexandra Horowitz z Barnard College w Nowym Jorku zaproponowała alternatywną wersję eksperymentu, tzw. „olfaktoryczny test lustra”. Psy miały okazję eksplorować własne zapachy zmodyfikowane przez badaczy oraz zapachy innych psów. Badania pokazały, że psy spędzały znacznie więcej czasu przy własnym zapachu, gdy był on nieco zmieniony, co może wskazywać na zdolność rozpoznawania siebie na podstawie zapachu – odpowiednika „odbicia” w ich dominującym kanale percepcyjnym.

Empatia i teoria umysłu

Empatia, rozumiana jako umiejętność odczuwania i rozpoznawania stanów emocjonalnych innych, jest jedną z kluczowych cech umożliwiających psom bliską koegzystencję z ludźmi. W badaniach prowadzonych na Goldsmiths University of London przez Deborah Custance i Jennifer Mayer (2012) psy reagowały wyraźnie na emocjonalne sygnały swoich opiekunów. W eksperymentach, gdy właściciel udawał płacz, psy często podchodziły do niego z troską, próbując nawiązać kontakt fizyczny – zachowanie interpretowane przez naukowców jako empatyczne.

Istotnym aspektem świadomości społecznej psów jest również tzw. teoria umysłu – zdolność przypisywania innym istotom określonych intencji, myśli czy pragnień. Chociaż niektórzy badacze uważają, że pełna teoria umysłu jest dostępna jedynie ludziom, eksperymenty przeprowadzone przez Juliane Bräuer z Instytutu Maxa Plancka w Lipsku sugerują, że psy posiadają przynajmniej jej uproszczoną formę. Potrafią one przewidywać działania ludzi na podstawie wcześniejszych doświadczeń, obserwując i interpretując subtelne sygnały, takie jak kierunek spojrzenia czy gestykulacja.

Przykładowo, gdy człowiek wskazuje palcem ukryty przedmiot, pies zwykle bezbłędnie podąża za wskazówką, co świadczy o rozumieniu ludzkich intencji. 

Ewolucyjne korzenie świadomości

Świadomość – zdolność odczuwania i rozumienia otoczenia oraz własnego „ja” – nie jest wyłącznie ludzkim fenomenem, lecz cechą, która ewoluowała stopniowo w różnych grupach zwierząt. Psy stanowią wyjątkowy przykład, ponieważ ich ewolucja była ściśle powiązana z ludźmi. Współczesne teorie ewolucyjne sugerują, że bliski kontakt z człowiekiem mógł działać jako presja selekcyjna, faworyzująca rozwój zaawansowanych zdolności społecznych i emocjonalnych u psów.

Proces udomowienia, rozpoczęty ponad 15 tysięcy lat temu, sprzyjał selekcji psów bardziej wrażliwych na ludzkie emocje i gesty, co z kolei prowadziło do rozwinięcia bardziej złożonych funkcji poznawczych. W efekcie psy potrafią skutecznie interpretować zachowania człowieka i reagować na nie emocjonalnie. Badania wskazują, że te ewolucyjne adaptacje stworzyły fundament dla specyficznego rodzaju świadomości społecznej u psów, umożliwiając im nie tylko współistnienie z ludźmi, ale również budowanie złożonych relacji emocjonalnych i społecznych.

Podsumowanie

Badania nad świadomością, emocjami i zdolnościami poznawczymi psów rzucają nowe światło na relacje między ludźmi a ich czworonożnymi towarzyszami. Choć psy nie zdają tradycyjnego testu lustra, coraz więcej dowodów wskazuje, że potrafią rozpoznawać siebie przez zapach, wykazują zdolność do odczytywania emocji oraz przewidywania zachowań ludzi. Oznacza to, że świadomość u psów może istnieć, choć w formie różniącej się od ludzkiej – bardziej opierającej się na zmysłach węchu i słuchu niż wzroku.

Ewolucyjne przystosowanie do życia u boku człowieka sprawiło, że psy wykształciły unikalne umiejętności społeczne, które pozwalają im nie tylko funkcjonować w ludzkim środowisku, ale również nawiązywać głębokie, emocjonalne więzi. Rozumienie emocji opiekuna, empatia czy przewidywanie działań człowieka to cechy, które czynią z psów istoty niezwykle wrażliwe i inteligentne w kontekście społecznym.

Te odkrycia zmieniają nasze podejście do zwierząt domowych i zachęcają do jeszcze większego poszanowania ich potrzeb poznawczych i emocjonalnych. Jeśli interesują Cię ciekawostki o psach, ich inteligencji oraz konkretnych rasach – odwiedź Piesiowo.pl, gdzie znajdziesz rzetelne i przyjazne treści o psach – od etologii po porady dla właścicieli.

Źródła:

• Horowitz, A. (2016). „Smelling themselves: Dogs investigate their own odours longer when modified in an 'olfactory mirror’ test.” Behavioural Processes, 132, 86–92.​
• Andics, A., et al. (2014). „Voice-sensitive regions in the dog and human brain are revealed by comparative fMRI.” Current Biology, 24(5), 574–578.​
• Custance, D., & Mayer, J. (2012). „Empathic-like responding by domestic dogs (Canis familiaris) to distress in humans: An exploratory study.” Animal Cognition, 15(5), 851–859.​

Artykuł partnera, fot. iStock