Katechizm o sakramentach w pytaniach i odpowiedziach. Część 2: Bierzmowanie

W poprzednim artykule zająłem się chrztem, sakramentem który jest niejako bramą do Kościoła oraz życia wiecznego, natomiast w tym artykule chciałbym poruszyć najistotniejsze fakty związane z kolejnym już sakramentem „inicjacji chrześcijańskiej”, czyli bierzmowaniem. Wspólnie zastanowimy się nad istotą tej tajemnicy. Zapraszam do lektury. Uwaga: na końcu artykułu dołączony jest wykaz skrótów użytych w tym tekście!

Kolejne części z serii dostępne będą po TYM LINKIEM

1. Czym jest bierzmowanie?

Bierzmowanie, tak samo jak chrzest i Eucharystia, należy do grupy „sakramentów wtajemniczenia chrześcijańskiego”. Według Piusa X bierzmowanie jest „sakramentem udzielanym przez Ducha Świętego, który wyciska na duszy charakter żołnierza Chrystusowego i czyni nas w pełni chrześcijanami” (KPX, s. 132). Podobnie wyraża się Katechizm Rzymski, na którego łamach jest napisane, że osoba przyjmująca tę tajemnicę „prawie zupełnym rycerzem Chrystusa być poczyna” (KR2, s. 82). Jeśli zaś chodzi o nazwę sakramentu, czyli „bierzmowanie”, to Kościół nazywa go tak, ponieważ ten, „który jest już ochrzczony, Chryzmem św. przez Biskupa pomazany bywa” (KR2, s. 81). Bierzmowanie to także „dopełnienie łaski chrztu” (KKK 1285).

2. Kto ustanowił bierzmowanie?

Nauka Kościoła stoi wyraźnie na stanowisku, iż „Pan Chrystus nietylko ten Sakrament ustanowił”, ale również „rozkazał jaki sposób sprawowania Chryzma być miał i jakie słowa, których przy jego poświęcaniu Kościół powszechny używa” (KR2, s. 85). Aczkolwiek w Piśmie Świętym nie znajdziemy dokładnego momentu, w którym Jezus Chrystus ustanowił tę tajemnicę. Chrystus ogólnie obiecał Ducha Świętego wierzącym (por. J 7, 38-39) oraz apostołom, gdy powiedział: „A ja prosić będę Ojca, i innego Pocieszyciela da wam” (J 14, 16). Mimo braku konkretnego fragmentu o utworzeniu tego obrzędu, teksty Nowego Testamentu poświadczają, że apostołowie sprawowali ten sakrament. Dzieje Apostolskie podają, iż Piotr i Jan w Samarii „modlili się” za tamtejszych chrześcijan, żeby ci „otrzymali Ducha Świętego. Albowiem jeszcze na żadnego z nich nie był przyszedł”, a później „wkładali na nich ręce, i otrzymywali Ducha Świętego” (Dz 8, 15-17). Podobnie mówią Dzieje Apostolskie o Pawle, który udzielał Ducha przez włożenie rąk (por. Dz 19, 6).

3. Jakie są skutki/owoce sakramentu?

Jak już wyżej wspomniałem, Kościół w swoim nauczaniu ukazuje nam sakrament bierzmowania jako dopełnienie naszej godności chrześcijańskiej. Według Katechizmu Kościoła Katolickiego obrzęd ten również „zakorzenia nas głębiej w Bożym synostwie”, „ściślej jednoczy” z Jezusem, „pomnaża w nas dary Ducha Świętego”, „udoskonala naszą więź z Kościołem”, a także obdarza specjalną mocą „do szerzenia i obrony wiary słowem i czynem, do mężnego wyznawania imienia Chrystusa” oraz odwagi, „by nigdy nie wstydzić się Krzyża” (KKK 1303). Owoce Ducha, których udziela ta tajemnica, to „mądrość, rozum, rada, męstwo, umiejętność, pobożność i bojaźń Boża” (KPX, s. 133).

4. Czy bierzmowanie jest na pewno sakramentem?

Pismo Święte jeszcze nie nazywa bierzmowania sakramentem, acz łączy z tym obrzędem łaskę otrzymania Ducha Świętego, podobnie czynią Ojcowie Kościoła. Kościół naucza jednak dogmatycznie, że bierzmowanie jest sakramentem. Już chociażby Sobór Lyoński II, w wyznaniu przepisanym dla cesarza Michała Paleologa, wymienia wśród sakramentów obrzęd „bierzmowania, którego udzielają biskupi przez włożenie rąk, namaszczając ochrzczonych” (BF, s. 153). Następnie, Koncylium zgromadzone we Florencji, na łamach bulli jednoczącej z Ormianami, podaje wyraźnie, iż „[d]rugim sakramentem jest bierzmowanie” (BF, s. 164). Ostatecznie zaś Sobór Trydencki definiuje, że ten kto twierdzi, iż sakramentów jest „więcej czy mniej niż siedem”, ten jest heretykiem (BF, s. 199), a także wyklina tych, którzy uważają, iż „bierzmowanie ochrzczonych jest czczą ceremonią, nie zaś prawdziwym i właściwym sakramentem” (BF, s. 202).

5. Co Tradycja mówi o tym sakramencie?

Świadectwa Ojców Kościoła są zgodne, wczesne chrześcijaństwo znało obrzęd udzielenia Ducha Świętego. Już Tertulian, jeden z największych teologów pierwszych wieków chrześcijaństwa, mówił o tym, iż po chrzcie otrzymuje się „namaszczenie błogosławione”, a potem następuje „nakładanie ręki błogosławionej, która przywołuje i zaprasza Ducha Świętego” („De baptismo” – PL 1, 1206). Namaszczenie jest prawdopodobnie częścią obrzędu chrztu świętego, natomiast nałożenie ręki jest już odrębnym obrzędem, czyli „na nasze” bierzmowaniem. Cyprian z Kartaginy zaznacza zdecydowanie, że „rodzi się ktoś nie przez nałożenie ręki, kiedy to otrzymuje Ducha Świętego, lecz przez chrzest, aby już narodzony otrzymał Ducha” (List 73, 7), a gdzie indziej pisze o tym, iż ci „którzy w Kościele otrzymali chrzest, mają stawić się przed przełożonymi Eklezji, by przez naszą modlitwę i włożenie rąk otrzymali Ducha Świętego” (PL 3, 1115). Też twórca łacińskiego przekładu Pisma Świętego, św. Hieronim ze Strydonu, pisał o tym, że w Kościele po chrzcie biskup kładł na nowych chrześcijan rękę wzywając Ducha („Dialogus contra Luciferianos” – PL 23, 163).

6. Czy bierzmowanie jest konieczne do zbawienia?

Katechizm Rzymski, wydany na polecenie św. Piusa V, stanowczo naucza, iż „ten Sakrament nie jest tak potrzebny, aby kto bez niego zbawiony być nie mógł” lecz także „żaden go opuszczać nie ma” (KR2, s. 90). Kościół wyraźnie zaznacza, że choć przyjęcie tej tajemnicy nie jest absolutnie konieczne do zbawienia, jednakże bez ważnej przyczyny nie powinno się tego sakramentu pomijać czy też opuszczać.

7. Czy można powtarzać bierzmowanie?

Magisterium Kościoła kilkukrotnie orzekało, iż sakrament bierzmowania wyciska na duszy trwały charakter. Święty Sobór Trydencki, w dekrecie o sakramentach, zdefiniował uroczyście, że herezją jest stwierdzenie, iż bierzmowanie, chrzest i święcenia „nie wyciskają na duszy charakteru, tj. jakiegoś duchowego i nieusuwalnego znaku” i w związku z tym „mogą być powtarzane” (BF, s. 200). Również Katechizm Soboru Trydenckiego, owoc i w dużym stopniu podsumowanie doktryny Soboru, podaje nam, że bierzmowanie „żadnym sposobem powtarzane być nie może” (KR2, s. 93).

8. Czy konieczne jest bycie w stanie łaski, aby przyjąć godnie ten sakrament?

Cześć i godziwość sakramentu zależy, co oczywiste, od stanu łaski uświęcającej u szafarza, ale także konieczne jest, aby przyjęcie tajemnicy nie było świętokradztwem, istnienie takiego samego stanu duszy u osoby przyjmującej. Katechizm Kościoła Katolickiego, dokument streszczający doktrynę katolicką wydany przez św. Jana Pawła II, naucza stanowczo, iż „[p]rzyjmując bierzmowanie, trzeba być w stanie łaski” (KKK 1310). Katechizm Rzymski wskazuje na to, że ci, którzy przyjmują bierzmowanie, „większe grzechy, których się dopuścili, z umysłu swego zgładzić muszą” (KR2, s. 91). Niemniej jednak bierzmowanie przyjęte z poważnymi grzechami na sumieniu będzie ważne, acz niegodziwe.

9. Jaka jest forma tego sakramentu? Jaka jest materia tej tajemnicy?

W przypadku formy, czyli słów, których szafarz używa, aby udzielić sakramentu, sprawa wydaje się dosyć prosta. W tzw. przedsoborowym obrzędzie Kościoła rzymskiego słowa te, które są konieczne do ważności sakramentu, zgodnie z nauką Soboru Florenckiego, brzmią tak: „Znaczę cię znakiem krzyża i utwierdzam cię krzyżmem zbawienia, w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego” (BF, s. 164). Zgodnie z nowszym obrządkiem rzymskim, po reformach papieża Pawła VI, formą sakramentu jest zdanie: „Przyjmij znamię daru Ducha Świętego” (KKK 1320).

Jeśli zaś chodzi o materię tego obrzędu to sprawa jest nieco bardziej skomplikowana, gdyż zgodnie ze zdaniem większości Ojców Kościoła (patrz punkt 5) czynnością sprawiającą sakrament jest nałożenie rąk przez duchownego na osobę przyjmującą. Także Pismo Święte mówi, że apostołowie udzielali Ducha przez włożenie rąk (Dz 8, 17). Najprawdopodobniej, w pewnym momencie rozwoju Kościoła, namaszczenie czoła zostało dodane do tego obrzędu. Już papież św. Innocenty I (zm. 416 r.) pisze w liście do Decencjusza, biskupa Gubbio, że bierzmowanie odbywa się przez namaszczenie czoła. Mówi on, iż prezbiterom „nie wolno namaszczać czoła tym olejem, bo to przynależy do samych biskupów, kiedy dają Ducha Pocieszyciela”. Wyraźnie rozróżnia także namaszczenie, które odbywa się przy chrzcie, a o którym wspominał chociażby Tertulian, od tego, które jest udzielane w odrębnej ceremonii, gdy stwierdza, że „prezbiterzy, jeśli chrzczą czy to w obecności biskupa, czy nie” mają prawo „namaścić krzyżmem ochrzczonych” (PL 20, 555), lecz poświęconym tylko przez biskupa olejem już nie mogą. W średniowieczu zaś papież Innocenty III, który zasłynął m.in. zwołaniem Soboru Laterańskiego IV, tłumaczył Bazylemu z Tarnova, iż „[p]rzez namaszczenie czoła oznacza się nałożenie ręki, które innym wyrazem nazywa się bierzmowanie” (BF, s. 144). Sobór Florencki, w bulli „Exsultate Deo”, orzeka że materią sakramentu „jest krzyżmo sporządzone z oliwy oznaczającej czystość sumienia i balsamu oznaczającego woń dobrej sławy, pobłogosławione przez biskupa”, a zauważając, iż apostołowie udzielali tej tajemnicy przez zwykłe nałożenie rąk, stwierdza przytomnie, że „[w] miejsce tego nałożenia rąk udziela się w Kościele bierzmowania” (BF, s. 164).

10. Kto jest szafarzem sakramentu?

Zwyczajnym szafarzem, czyli osobą z reguły udzielającą sakramentu, jest biskup Kościoła. Wspomniany już Innocenty I nauczał, iż prezbiterom nie wolno udzielać bierzmowania, a uprawnionymi do tego są przedstawiciele episkopatu (patrz punkt 9). Innocenty III uważał podobnie, gdy stwierdził, że tego namaszczenia „powinien udzielić tylko najwyższy kapłan, tj. biskup, ponieważ czyta się o samych tylko Apostołach, których następcami są biskupi, ponieważ przez włożenie ręki dawali Ducha Świętego” (BF, s. 144). Sobór Lyoński II naucza również, iż bierzmowania „udzielają biskupi” (BF, s. 153). Definitywne uformowanie spojrzenia magisterium na tę kwestię przyniósł Sobór Trydencki, który uznał, że ten kto uważa, iż „zwyczajnym szafarzem bierzmowania jest nie tylko biskup, lecz jakikolwiek zwykły kapłan”, ten „niech będzie wyłączony ze społeczności wiernych” (BF, s. 203). Z drugiej jednak strony, Koncylium Florenckie, które choć wyraźnie wskazało, że tego sakramentu „[z]wyczajnym szafarzem jest biskup” i tylko on „tego namaszczenia winien udzielać”, nauczało również o tym, iż „niekiedy za dyspensą Stolicy Apostolskiej z uzasadnionej i bardzo naglącej przyczyny sakramentu bierzmowania udzielał zwykły kapłan” (BF, s. 164). Podejście takie ma swoje uzasadnienie w Tradycji Kościoła, gdyż już Grzegorz I zezwalał prezbiterom, tam gdzie brak biskupów, na namaszczanie krzyżmem na czole (por. PL 77, 696). Obecny Katechizm podtrzymuje tę zasadę i wskazuje, że prezbiterzy mogą być nadzwyczajnymi szafarzami, gdy biskup da im takie pozwolenie, jeśli sytuacja tego wymaga (por. KKK 1313).

Wszystkie cytaty biblijne za: „Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie polskim W. O. Jakuba Wujka S. J., Wydanie trzecie poprawione, Kraków 1962”.

Wykaz skrótów:

BF – Breviarium Fidei, Ignacy Bokwa (red.), Poznań 2007
PL – Patrologia Latina
KKK – Katechizm Kościoła katolickiego
KR2 – Katechizm Rzymski, t. 2, Komorów 2022
KPX – Katechizm Piusa X, Sandomierz 2006

Dominik Bartsch

Artykuł Katechizm o sakramentach w pytaniach i odpowiedziach. Część 2: Bierzmowanie pochodzi z serwisu PCH24.pl.