Traktaty laterańskie z 1929. Kiedy papież i faszyści uregulowali swoje relacje

11 lutego 1929 roku w Pałacu Laterańskim w Rzymie podpisano porozumienie, które położyło kres wieloletniemu konfliktowi między papiestwem a państwem włoskim. Traktaty laterańskie nie tylko stworzyły najmniejsze niepodległe państwo świata - Watykan - lecz również na nowo zdefiniowały relacje między Kościołem katolickim a świecką władzą we Włoszech.

Gdy Kościół zawierał pokój z faszyzmem

Pius IX w pociągu w 1863 r.

Zawarcie traktatów laterańskich 11 lutego 1929 roku zakończyło „kwestię rzymską” - spór rozpoczęty w 1870 r. po przyłączeniu Rzymu do zjednoczonego Królestwa Włoch. Papież Pius IX odmówił wtedy uznania władzy świeckiej nad dawnym Państwem Kościelnym i ogłosił się „więźniem Watykanu”, co skutecznie zamroziło relacje Stolicy Apostolskiej z włoskim państwem. Przez kolejne dekady katolicy byli wręcz zniechęcani do udziału w życiu politycznym nowego państwa włoskiego.

Władze faszystowskie, mimo początkowego antyklerykalizmu, dostrzegły potencjał polityczny porozumienia z Kościołem. Mussolini, który wcześniej nie oszczędzał duchownych i był związany z laickimi środowiskami, stopniowo zmienił kurs. W 1923 roku ochrzcił swoje dzieci, a w 1925 roku zawarł ślub kościelny. Zdając sobie sprawę z głęboko katolickiego charakteru społeczeństwa włoskiego, Mussolini postrzegał pojednanie z Kościołem jako sposób na wzmocnienie autorytetu swojej władzy oraz zwiększenie społecznej akceptacji dla reżimu faszystowskiego.

Traktaty laterańskie jako kompromis polityczno-religijny

Moment podpisania traktatów laterańskich

Traktaty laterańskie składały się z trzech części: traktatu politycznego, konkordatu oraz konwencji finansowej. Uroczysta ceremonia podpisania dokumentów odbyła się 11 lutego 1929 roku w Pałacu Laterańskim w Rzymie, w specjalnie przygotowanej sali reprezentacyjnej. W imieniu Stolicy Apostolskiej traktaty sygnował kardynał Pietro Gasparri, sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej, natomiast ze strony Królestwa Włoch podpis złożył premier Benito Mussolini. Podpisaniu aktów towarzyszyła starannie przygotowana oprawa, a obecność obu stron symbolizowała przełom w relacjach Kościoła i państwa włoskiego po niemal sześciu dekadach napięć.

Na mocy traktatu politycznego utworzono suwerenne Państwo Watykańskie o powierzchni zaledwie 44 hektarów, ze wszystkimi atrybutami niepodległości: własnym wojskiem, systemem sądownictwa, prasą i radiem. Papież formalnie uznał istnienie państwa włoskiego z Rzymem jako jego stolicą.

Pałac Laterański w Rzymie

Konkordat ustanawiał katolicyzm jako jedyną religię państwową we Włoszech. Nauczanie religii stało się obowiązkowe we wszystkich szkołach, a Kościół otrzymał istotne prerogatywy w obsadzaniu stanowisk biskupich i parafialnych. Duchowieństwo zachowało kontrolę nad instytucją małżeństwa kościelnego, a osoby występujące z kapłaństwa napotykały ograniczenia w zatrudnianiu się w strukturach państwowych. Dodatkowo, działalność wyznań niekatolickich została ograniczona.

W ramach rekompensaty za utracone dobra i wpływy od czasu zjednoczenia Włoch, Watykan otrzymał od państwa włoskiego 750 milionów lirów w gotówce oraz obligacje o wartości miliarda lirów. Uzyskane środki umożliwiły odbudowę finansowej niezależności Stolicy Apostolskiej, a zarządzanie nimi w późniejszym czasie powierzono nowo utworzonym instytucjom, takim jak Administracja Dóbr Stolicy Apostolskiej (APSA), powołana formalnie w 1967 roku.

Oprócz utworzenia suwerennego Państwa Watykańskiego traktaty laterańskie przyznawały Stolicy Apostolskiej prawa eksterytorialne do szeregu nieruchomości na terenie Rzymu i jego okolic, w tym bazylik większych, Pałacu Laterańskiego, rezydencji w Castel Gandolfo oraz licznych instytucji kościelnych, zapewniając im ochronę prawną i niezależność od władz włoskich.

Czy Watykan mógł być większy?

Podczas negocjacji prowadzących do podpisania traktatów laterańskich rozważano różne warianty dotyczące terytorium przyszłego Państwa Watykańskiego. Rokowania, które trwały od 1926 do 1929 roku, przebiegały w atmosferze wzajemnej nieufności i były kilkukrotnie przerywane. Wśród wstępnych propozycji pojawiały się sugestie, aby przyznać papieżowi większy obszar, obejmujący m.in. bezpośredni dostęp do rzeki Tyber, a nawet - według niektórych koncepcji - do Morza Tyrreńskiego. Istniała również opcja rozszerzenia terytorium na tereny aż po Villa Doria Pamphilj, rozległy park w zachodniej części Rzymu. Tego rodzaju rozwiązania miały na celu nie tylko zagwarantowanie niezależności komunikacyjnej papieża, ale także nadanie nowemu państwu większego znaczenia gospodarczego i strategicznego.

Jednak zarówno Benito Mussolini, jak i papież Pius XI odrzucili te propozycje. Mussolini nie zamierzał oddawać większych fragmentów terytorium Królestwa Włoch, co mogłoby zostać odebrane jako osłabienie prestiżu nowo zjednoczonego państwa. Ze strony Stolicy Apostolskiej pojawiła się natomiast troska, że stworzenie dużego państwa kościelnego mogłoby rozmyć duchową misję papiestwa i wciągnąć Kościół w bieżące rozgrywki polityczne. Pius XI był przekonany, że niewielkie, ale całkowicie niezależne państwo lepiej będzie symbolizować uniwersalny i ponadpaństwowy charakter Kościoła.

Pius XI w ogrodach Watykanu

Ostatecznie kompromisowe rozwiązanie zakładało utworzenie mikropaństwa o powierzchni 44 hektarów, obejmującego najważniejsze budynki Stolicy Apostolskiej wokół bazyliki św. Piotra. Dodatkowo, traktaty laterańskie przyznawały Watykanowi status eksterytorialny w odniesieniu do szeregu nieruchomości na terenie Rzymu i poza nim – w tym bazylik większych, Pałacu Laterańskiego, rezydencji w Castel Gandolfo oraz siedzib niektórych urzędów kurialnych. Dzięki temu papież zachował symboliczne i praktyczne narzędzia niezależności bez konieczności zarządzania rozległym terytorium świeckim.

Decyzja o minimalizacji obszaru Watykanu była świadomym wyborem, który miał chronić duchowy autorytet papiestwa, unikać jego uwikłania w politykę i jasno oddzielić misję religijną od władzy świeckiej. Model ten, wypracowany w 1929 roku, przetrwał do dziś, stając się trwałą podstawą międzynarodowej pozycji Stolicy Apostolskiej.

Konsekwencje polityczne i napięcia

Traktaty zostały ratyfikowane w czerwcu 1929 roku. Początkowy entuzjazm ustąpił szybko politycznym napięciom. Papież Pius XI nie zamierzał bezkrytycznie wspierać reżimu. Już w 1931 roku otwarcie potępił faszyzm w encyklice Non abbiamo bisogno, zarzucając mu „pogańskie ubóstwienie państwa” i sprzeczność z zasadami chrześcijańskimi.

Z perspektywy czasu widać wyraźnie, że reżim Mussoliniego traktował zawarcie traktatów głównie jako narzędzie umocnienia swojej legitymacji politycznej, wykorzystując Kościół jako element budowania pozornej zgody narodowej.

Mimo tego kryzysu, traktaty laterańskie przyniosły korzyści obu stronom: Kościół zyskał suwerenność i instytucjonalną stabilność, a faszystowski reżim legitymizację religijną, osłabiając tym samym opór katolickich Włochów wobec nowej władzy.

Bibliografia:

1. M. Banaszak, Historia Kościoła Katolickiego, Poznań 1986.
2. B. Kumor, Historia Kościoła, Lublin 1994.
3. J. A. Gierowski, Historia Włoch, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1986.
4. C. Duggan, Historia Włoch, Kraków, 2011.