Terytorium Polski 1000 lat temu i dziś. Granice piastowskie - ile ich dziś w granicach Polski?

Polska państwowość narodziła się ponad tysiąc lat temu i od tamtej pory granice naszego kraju zmieniały się wielokrotnie. Jak wyglądała terytorium Polski za panowania pierwszych Piastów na tle jej współczesnej granicy? Okazuje się, że choć dzieli je całe milenium i odmienne realia polityczne, można znaleźć i sporo podobieństw. W przystępny sposób przyjrzymy się dawnym rubieżom Polski około roku 1000 oraz obecnym granicom ukształtowanym po 1945 roku, aby zrozumieć, na czym polegał słynny „powrót do granic piastowskich” i na ile jest on historycznie uzasadniony.

Państwo Mieszka I - narodziny polskich granic

Polska za Mieszka I, Mieszko I jako budowniczy Państwa Polskiego, S. Zakrzewski, 1921 r.

Pod koniec X wieku kształtowało się pierwsze państwo polskie pod rządami księcia Mieszka I. Jego władza objęła szereg ziem, które stały się historycznym rdzeniem Polski. Mieszko zjednoczył plemiona zamieszkujące Wielkopolskę, Kujawy, Mazowsze, a także Pomorze. Z czasem do państwa Mieszka przyłączone zostały kolejne ważne krainy: Śląsk i Małopolska, prawdopodobnie kosztem Czechów około 990 roku. Tak rozległe władztwo Mieszka I obejmowało około 250 tys. km² powierzchni - mniej więcej tyle, ile 2/3 terytorium dzisiejszej Polski pod względem obszaru.

Co ważne, właśnie te ziemie stanowiły trzon Polski przez kolejne stulecia. Granice wczesnopiastowskiej Polski wyznaczały w dużej mierze naturalne bariery oraz strefy wpływów sąsiednich mocarstw. Na zachodzie państwo Mieszka sięgało mniej więcej po rzekę Odrę, która oddzielała je od Marchii Wschodniej. Południową rubieżą były Sudety i Karpaty, za którymi leżały Czechy i państwo Węgierskie - naturalne góry stanowiły tutaj barierę, choć nie eliminowały konfliktów (Czesi rywalizowali z Piastami o Śląsk i Małopolskę). Wschód państwa Mieszka sięgał po rzeki Bug i San, za którymi rozpościerała się Ruś Kijowska. Północno-wschodni kres wyznaczały zaś puszcze i bagna na pograniczu z pogańskimi plemionami Prusów i Jaćwingów. Na północy Polska dochodziła do wybrzeży Morza Bałtyckiego - od okolic dzisiejszego Gdańska po okolice Szczecina.

W dokumencie zwanym Dagome iudex (ok. 991 r.), w którym książę Mieszko oddał swoje państwo pod opiekę papieża, granice opisano bardzo obrazowo: państwo Mieszka sięga „morza na północy, granic Prus i Rusi, ziemi krakowskiej, rzeki Odry, krainy Moraw, kraju Milsko, i znów wraca do Odry”.

Oznacza to, że już pod koniec życia Mieszka Polska obejmowała wielki obszar od Bałtyku po Karpaty i od Odry po wschodnie rubieże Mazowsza. Utrzymanie tak rozległych granic w X wieku było nie lada wyzwaniem. Mieszko I zabezpieczał swoje państwo siecią grodów obronnych - drewniano-ziemnych fortec rozsianych w strategicznych miejscach. Część z tych grodów istniała już wcześniej, ale to za jego rządów zostały one włączone do organizmu państwowego, rozbudowane i umocnione w ramach świadomej polityki centralizacji i kontroli terytorium. Do grodów Mieszka I można zaliczyć: Gniezno, Poznań, Giecz, Ostrów Lednicki, Bnin, Wrocław, Kraków i Opole.

Ważną rolę odgrywała też dyplomacja i mariaże - ślub Mieszka z czeską księżniczką Dobrawą zapewnił czasowy pokój na południu, a zabiegi o przychylność cesarza (np. płacenie trybutu) chroniły zachód. Granice były więc bardziej płynne niż dziś, a ich obrona polegała na mobilności drużyny książęcej i systemie grodów strzegących dostępu do kraju.

Terytorium i granice Polski za czasów Bolesława Chrobrego

Polska za Bolesława Chrobrego, Atlas historyczny Polski, J. Bazewicz, 1920

Bolesław I Chrobry, syn Mieszka, kontynuował ekspansję i rozszerzył granice państwa piastowskiego na skalę niespotykaną wcześniej. Jego panowanie (992-1025) to okres, gdy Polska przeistoczyła się w regionalną potęgę. Bolesław wykorzystał sprzyjającą koniunkturę polityczną - rozpad Cesarstwa Ottonów po 1002 roku - i ruszył na zachód, zdobywając Łużyce i Milsko kosztem Niemiec​ (Święte Cesarstwo Rzymskie ). Po latach walk cesarz uznał nawet te zdobycze w pokoju w Budziszynie (1018 r.), dzięki czemu zachodnia granica Polski przesunęła się chwilowo daleko za Odrę. Na południu Chrobry wkroczył na teren Czech - przejściowo opanował Pragę i rządy w Czechach (1003-1004), a także zajął Morawy oraz Słowację. Choć Czechy szybko się wyzwoliły, Morawy pozostały pod zwierzchnością Piastów przez kilkadziesiąt lat.

Na wschodzie Bolesław postanowił wykorzystać zamęt w Rusi Kijowskiej - w słynnej wyprawie kijowskiej 1018 roku zdobył Kijów, osadził na tronie swojego zięcia Światopełka i przyłączył do Polski tzw. Grody Czerwieńskie​. Był to pas grodów i ziem pogranicznych (m.in. Przemyśl, Czerwień) na pograniczu Polski i Rusi, który stał się wówczas częścią państwa polskiego. Rozrost terytorialny za Chrobrego sprawił, że powierzchnia państwa chwilowo osiągnęła maksimum - szacuje się, że ok. 1025 roku Polska Chrobrego wraz z zależnymi terytoriami mogła liczyć nawet ponad 300 tys. km². Jednak wiele z tych nabytków (Czechy, Słowacja, Grody Czerwieńskie, Milsko i Łużyce) miało charakter chwilowy i nie zostało trwale utrzymane. Utrzymanie granic za Bolesława Chrobrego wymagało permanentnej gotowości wojennej.

Bolesław musiał prowadzić nieustanne wojny obronne i zaczepne - z Niemcami toczył trzy wojny (1002-1018) broniąc nowych nabytków na Łużycach, zaś na wschodzie odpierał zapędy Jarosława Mądrego chcącego odzyskać zabrane grody. Granice Bolesławowego królestwa były więc szerokie, ale płynne: Pomorze Zachodnie zbuntowało się przeciw władzy Piastów i praktycznie odpadło od Polski za jego życia​, a niektóre inne rubieże (jak Morawy czy Grody Czerwieńskie) wymagały ciągłego wsparcia zbrojnego. Mimo tych trudności, rdzeń państwa - ziemie polskie zjednoczone jeszcze przez Mieszka (Wielkopolska, Małopolska, Mazowsze, Śląsk) - pozostały bezpieczne i w dużej mierze pokrywają się one z obszarem dzisiejszej Polski.

Granice Polski po 1945 roku - podobieństwa i różnice z granicami pierwszych Piastów

Mapa Polski z 1950 r.

Po zakończeniu II wojny światowej granice Polski zostały dramatycznie przemeblowane - państwo polskie niejako przesunięto na zachód. Na mocy decyzji podjętych bez udziału Polaków na konferencjach w Jałcie i Poczdamie, Polska utraciła swoje dawne kresowe terytoria na wschodzie, a w zamian otrzymała rozległe obszary na zachodzie i północy, kosztem pokonanych Niemiec. Od 1945 roku zachodnią granicę Polski wyznaczyła rzeka Odra i Nysa Łużycka, co oznaczało włączenie do Polski m.in. całego Dolnego i Górnego Śląska, Pomorza Zachodniego ze Szczecinem oraz ziemi lubuskiej.

Granica północna przebiegać zaczęła wzdłuż wybrzeża Bałtyku od Świnoujścia po Mierzeję Wiślaną, łącznie z ujściem Odry i Wisły. Wschodnią granicę ustalono niema wzdłuż tzw. linii Curzona. Na mapie pokrywa się to mniej więcej z linią rzek Bug-San na znacznej długości. W efekcie Polska utraciła rozległe obszary Kresów Wschodnich, w tym: Wilno, Grodno, Nowogródek, Wołyń, Podole, Lwów - dawne ziemie należące przed wojną do II RP znalazły się w granicach ZSRR (dzisiejszej Litwy, Białorusi i Ukrainy)​.

Powojenna Polska stała się państwem bardziej wysuniętym na zachód i pozbawionym wschodnich kresów. Zmiana ta sprawiła, że obecny kształt terytorialny Polski ma wiele cech wspólnych z państwem pierwszych Piastów, ale również kilka istotnych różnic.

Przede wszystkim granica na Odrze powróciła na swoje miejsce sprzed tysiąca lat - współczesna Polska, tak jak za Mieszka I, kończy się na Odrze (choć dziś po zachodniej stronie Odry znajduje się jeszcze skrawek polskiego Pomorza ze Szczecinem). Śląsk znów jest integralną częścią państwa polskiego - odzyskano go po wiekach przynależności do Czech, Austrii i Niemiec. Pomorze Zachodnie ze Szczecinem, po 1945 roku znalazło się ponownie w granicach Polski. Podobnie Pomorze Gdańskie nad Zatoką Gdańską, będące za Piastów częścią Polski, zostało ostatecznie przyłączone na stałe dopiero w 1945 roku

Można więc powiedzieć, że współczesna zachodnia i północna granica Polski pokrywa się w dużej mierze z terytorium, jakim władali Mieszko I i Chrobry - obejmuje bowiem całą Wielkopolskę, Śląsk, Mazowsze, Małopolskę oraz obie części Pomorza, czyli ziemie znane pierwszym Piastom. Co więcej, dzisiejsza południowa granica z Czechami i Słowacją biegnie podobnie jak w X wieku granica z Czechami i Węgrami - pasmem Karpat i Sudetów. Można zatem dostrzec historyczną ciągłość: obecna Polska obejmuje większość ziem, które tworzyły jej zaczątki w X-XI wieku.

Różnice jednak są równie znaczące. Dzisiejsza Polska ma obszary, o których pierwsi Piastowie nawet nie śnili, i nie posiada niektórych terenów, które oni kontrolowali. Przykładem nowego nabytku (z punktu widzenia porównania z X wiekiem) są Warmia i Mazury - kraina dawnych Prusów, która nie należała do państwa Mieszka i Chrobrego. W czasach piastowskich tereny te zamieszkiwali pogańscy Prusowie i nigdy nie zostały podbite przez pierwszych Piastów (dopiero krucjaty krzyżackie w XIII w. zmieniły ten region).

Mapa demograficzna Departamentu Stanu USA z 10 stycznia 1945 r. Niemcy - Polska Proponowane zmiany terytorialne

Z drugiej strony, państwo Chrobrego obejmowało przejściowo ziemie, których obecnie w Polsce nie ma: Morawy i zachodnią Słowację, ziemie Łużyckie na lewym brzegu Nysy, czy wspomniane Grody Czerwieńskie - Polska współcześnie obejmuje terytorialnie ich część bez Lwowa. Dzisiejsza południowa część wschodniej granicy Polski jest położona bardziej na zachód niż granica z czasów Mieszka I - Piastowie kontrolowali w X w. chociażby Wołyń.

Utracone w 1945 roku miasta Lwów czy Grodno znalazły się poza Polską. Jednak już Wilno czy Mińsk, będące przed wojną w granicach II RP, nigdy nie należały do Polski Piastów - były to zdobycze dopiero kolejnych epok.

Z kolei obecność całego wybrzeża Bałtyku to sytuacja nawet korzystniejsza niż za Mieszka i Chrobrego - dziś Polska ma dostęp do morza na długości ok. 500 km, podczas gdy pierwsi Piastowie tylko okresowo kontrolowali tę część wybrzeża.

Patrząc na powierzchnię - współczesna Polska zajmuje 312 tys. km², czyli nieco więcej niż państwo Piastów około roku 1000 (250 tys. km²)​. Wynika to m.in. z przyłączenia po wojnie ziem, które nie wchodziły w skład piastowskiego rdzenia (jak wspomniane Mazury czy fragmenty Prus). Jednak spory obszar kraju pokrywa się z tym, co Piastowie zdołali zjednoczyć u zarania naszej państwowości.

Powrót do granic piastowskich. Fakt czy mit?

Plakat z okresu PRL odwołujący się do ziem piastowskich

Hasło o „powrocie do granic piastowskich” pojawiło się w polskim dyskursie tuż po II wojnie światowej, gdy starano się uzasadnić i oswoić społeczeństwu ogromne zmiany terytorialne. W propagandzie podkreślano, że Polska, tracąc wschodnie kresy, odzyskała pradawne ziemie swoich pierwszych władców na zachodzie i północy - wróciła nad Odrę, Bałtyk i na ziemie śląskie, gdzie przed wiekami rządzili Piastowie.

Był to argument mający legitymizować nowe granice - skoro Polska miała historyczne prawa do Śląska czy Pomorza (bo np. Mieszko i Chrobry je posiadali), to ich powrót do macierzy w 1945 roku jawił się jako dziejowa sprawiedliwość.

Ile w tym prawdy? Z jednej strony powojenne granice rzeczywiście w dużej mierze pokrywają się z terytorium państwa pierwszych Piastów - dlatego możemy mówić o symbolicznej klamrze. Polska po 1945 roku stała się państwem bardziej jednolitym etnicznie i terytorialnie zbliżonym do tego sprzed unii z Litwą (czyli sprzed ekspansji na wschód), co niektórzy nazywają właśnie powrotem do koncepcji „Polski piastowskiej”.

Z drugiej strony jednak, pełen „powrót” to pewien mit. Granice nigdy nie odtwarzają się idealnie - dzisiejsza Polska nie pokrywa się dokładnie z mapą z roku 1025. Spora część dawnych kresów piastowskich pozostała poza Polską, a z kolei weszły w jej skład obszary, których Piastowie nigdy nie kontrolowali.

Niemniej, patrząc na mapę współczesnej Polski i mapę państwa Mieszka I, trudno nie dostrzec pewnej historycznej paraleli. Dzieje Polski zatoczyły koło - po wiekach zmiennych losów wróciliśmy nad Odrę, Wisłę i Bałtyk, czyli tam, gdzie przed ponad tysiącem lat kształtowało się młode państwo Piastów. Można więc powiedzieć, że duch granic piastowskich odżył po 1945 roku, choć w innej rzeczywistości i innym wymiarze politycznym niż za czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego.

Bibliografia:

1. U. Augustyniak, Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2008.
2. J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009.
3. R. Kaczmarek, Historia Polski 1914-1989, Warszawa 2014.
4. J. Natanson-Leski, Rozwój terytorialny Polski od czasów najdawniejszych do okresu przebudowy państwa w latach 1569-1572, Warszawa 1964.
5. W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2015, Warszawa 2017.
6. S. Szczur, Historia Polski średniowiecze, Kraków 2002.
7. Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, pod red. A. Mączak, Warszawa 1981.